Bermberichten

  Mijn vorige gedachtenexperiment ging uit van een voedselcrisis, en hoe we dan zo snel mogelijk al onze siergewassen zouden vervangen door nuttige gewassen die ons zaden, noten, fruit en groente zouden leveren. Vandaag een ander gedachtenexperiment. Stel, we zouden terechtkomen in een science fiction film waarin door een ramp ons hele ecosysteem ineenstort. Stel dat de natuur is als een Jenga spel, je kunt er een poosje blokken uit halen zonder dat de toren instort maar op een gegeven moment stort alles in elkaar. In het gedachtenexperiment gaan al onze insecten dood, de vogels en vleermuizen sterven daarna uit, bloemen worden niet meer bestoven, zaden niet meer verspreid, dood blad niet meer verteerd. Ook onze bossen beginnen af te sterven. Wat zouden we als mensen kunnen doen om het tij te keren, op het moment dat de boel in elkaar begint te donderen? We zouden proberen te redden wat er nog te redden valt. We zouden proberen door het zaaien en planten van inheemse bloemen, s...

  Vandaag tijdens mijn dagelijkse corona ommetje deed ik een gedachtenexperiment. Stel ik zou uit een ver verleden, de bronstijd, de middeleeuwen of wat voor tijd ook vóór de industriële revolutie, via een tijdmachine naar deze tijd gereisd zijn. Ik zou, van de eerste schrik bekomen, door ons dorp rondlopen. Wat zou mij opvallen aan onze bermen en plantsoenen? Ik zou me waarschijnlijk verbazen over bomen zoals de Amerikaanse eik die voor de sier zijn aangeplant, terwijl er ook een notenboom of appelboom had kunnen staan. Over struiken voor de sier zoals de laurierkers, terwijl er ook een hazelaar of frambozenstruik had kunnen staan. Over bloeiende sierplanten zoals afrikaantjes, begonia’s en vlijtig liesjes, terwijl er ook een eetbaar gewas had kunnen groeien. Over gras, zomaar, zonder schapen of koeien. Over boterhammen in de prullenbak terwijl je er ook je (pluim)vee mee had kunnen voeden. Gelukkig kwam ik als tijdreiziger nog tamme kastanjes en walnoten tegen, wat rijpe bramen, ...

  “Zelfbeheer is het vrijwillig onderhouden van areaal in de openbare ruime door inwoners, waarbij het openbare, groene karakter en het beheertype (= bestemming) van het areaal gehandhaafd blijft.” Het lijkt heel aantrekkelijk. Als je het niet eens bent met hoe de gemeente je berm beheert, dan doe je het toch lekker zelf. Toch leidt dat bij mij tot hoofdbrekens. Het gemeentestukje dat grenst aan onze voortuin is ingeplant met saaie struikjes en daartussendoor groeit onkruid. Er schieten uitlopers op van de kardinaalsmuts en in het voorjaar staat het vol speenkruid, dat even mooi is als het bloeit maar daarna een dorre gele massa wordt. In de zomer tiert het kleefkruid er welig. Niet bepaald een fraai gezicht. De gemeente schoffelde vroeger het onkruid weg, tegenwoordig worden alleen de struikjes af en toe gekortwiekt met een of andere grove bosmaaier die takjes versplintert. Wat ook al geen fraai gezicht is. In onze straat hebben enkele bewoners zich over het stukje groen voor ...

  In de week dat een groot internationaal onderzoek aantoonde dat onze biodiversiteit wéér is afgenomen ( https://www.eea.europa.eu/publications/state-of-nature-in-the-eu-2020/at_download/file ) citeer ik hierbij een bericht over nog onbenutte kansen voor biodiversiteit in steden en dorpen. Geheel mee eens!! Laten we niet bij de pakken gaan neerzitten en laten we kijken wat er wél kan! Het bericht komt uit de Nieuwsbrief Groene Ruimte: https://www.groeneruimte.nl/nieuws/bericht.php?id=226337&b=gr201021 Juist steden (en dorpen, JV) kunnen met een afwisselend landschap en dynamiek een belangrijke bijdrage leveren aan het herstel van biodiversiteit. Dit schrijven biologen en ecologen van het ingenieursbureau Sweco in het Urban Insight rapport ‘Building in biodiversity for climate, for health'. De onderzoekers stellen vast dat steden (en dorpen, JV) belangrijker worden als leefgebied voor allerlei soorten planten en dieren. De biodiversiteit in steden is tegenwoordig zelfs v...

Normaal schrijf ik mijn stukjes zelf. Hooguit laat ik me inspireren door iets wat ik gelezen of gehoord heb, of ik zoek nog even wat na op wikipedia of elders, als ik de klok heb horen luiden maar niet meer precies weet waar de klepel hangt. Maar vandaag neem ik een berichtje vrijwel integraal over uit een nieuwsbrief van Stichting Steenbreek, een Stichting die zich inzet voor minder tegels en asfalt en meer groen in de leefomgeving. Onze gemeente Utrechtse Heuvelrug heeft zich ook aangesloten bij Stichting Steenbreek. Het onderstaande stuk is mij uit het hart gegrepen! De aanpak waarmee Rini Biemans – van huis uit arts – al 20 jaar lang de leefbaarheid in Rotterdamse wijken verbetert, noemt hij stadsgeneeskunde. Kort gezegd: laat het groenonderhoud in de stad onder begeleiding van een professionele tuinman uitvoeren door ouderen, mensen in een isolement, daklozen, verslaafden, arbeidsongeschikten, mensen met psychische problemen. Deze vrijwilligers hebben er baat bij, evenals de gem...

  De beuken aan weerskanten van de Broekhuizerlaan houden de gemoederen al enige tijd bezig. De eigenaren benadrukken hoe gevaarlijk ze zijn, en dat ze zomaar zouden kunnen omvallen en misschien wel een auto, fietser of voetganger raken. Sommige natuurbeschermers benadrukken hun belang voor de biodiversiteit. Sinds kort waarschuwt een bord voor ‘slechte bomen’. Dat lijkt me een rare formulering. Wanneer is een boom slecht? Of goed? De eigenaren bedoelen: ongezonde bomen. Het is het perspectief van de bosbouwer. Vanuit de biodiversiteit zijn deze ‘slechte’ bomen juist ‘goede’ bomen, want ze zitten vol gaten waarin vogels, vleermuizen en boommarters kunnen wonen, en ze zorgen in de herfst voor de meest spectaculaire paddenstoelen. Zadelzwammen, honingzwammen, reuzenzwammen, porseleinzwammen, zelfs een bijzondere pruikzwam: het kan niet op. Ik volg alle discussies en verbaas me over de stelligheid waarmee standpunten worden ingenomen. Er bestaan weliswaar geen universeel ‘goede’ of ...

  Het bladblazerseizoen is weer aangebroken. Zodra de eerste herfstbladeren beginnen te vallen hoor je her en der hun irritante geluid. De technologische ontwikkeling van de afgelopen eeuw heeft ons veel gebracht, en apparaten zoals de wasmachine en de stofzuiger zou ik voor geen goud willen missen. Maar de bladblazer? Een modern verschijnsel waar we ons wat mij betreft verre van moeten houden. Ik kan me natuurlijk voorstellen dat er plaatsen zijn waar de herfstblaadjes ongewenst zijn. Fietspaden kunnen verraderlijk glad worden en we willen ook niet dat onze kwetsbare ouderen onderuit gaan op een gladde stoep. Maar laat alsjeblieft de bermen met rust! Ik neem aan dat de mensen die hier op de Utrechtse Heuvelrug wonen dat doen vanwege de prachtige natuur. En ja, afgevallen herfstblaadjes, dat is óók natuur. Bovenstaande foto heb ik genomen op de Lomboklaan (Leersum), een straat met aan beide kanten statige oude beuken. Een eeuwenoude beukenlaan zoals er veel zijn aangeplant in d...

  Afgelopen week stond er in Weekblad de Kaap een groot stuk waarin inwoners van mijn dorp Leersum klagen over het “gebrekkige groenonderhoud” door de gemeente. Uitgegroeide struiken, overhangende takken en sierappeltjes op de stoep. Vroeger was het netjes, nu is het een bende. En dat komt allemaal door de bezuinigingen. Dat is zo’n beetje de strekking van het verhaal. Maar het kan ook anders. Steeds meer burgers adopteren een stukje gemeentelijk groen bij hun huis en nemen het beheer in eigen hand. En dat zijn niet alleen jonge, fitte mensen. Ik ken ook een dame van in de 80, slechtziend en slecht ter been, die het stukje berm voor haar huis aan de Burgemeester van den Boschlaan heeft ingezaaid met wilde bloemen. Op de hoek Meidoornhaag – Wilgenhof hebben twee vrouwen het initiatief genomen om een saai stukje plantsoen met doornstruiken, dat ze een doorn in het oog was, om te toveren tot iets moois. De gemeente heeft de doornstruiken weggehaald en de grond schoon en met een la...

  Is het je ook opgevallen dat er momenteel zoveel eikels zijn? En dan bedoel ik niet de mensen die in de supermarkt vlak naast je komen staan, zonder mondkapje, of degenen die verbanden zien tussen Corona, Bill Gates, 5G, en/of big pharma. Zelfs niet degenen die hun hond laten poepen op de stoep – zonder het op te ruimen - of hun auto in onze mooie bermen parkeren. Nee ik bedoel de eikels die van de eikenbomen zijn afgevallen. Daar zijn er dit jaar opvallend veel van. Ook beukennootjes trouwens. Eikels vormen het voedsel van allerlei vogels en zoogdieren. Wilde zwijnen zijn er dol op, maar die hebben we hier niet op de Utrechtse Heuvelrug. De bosvarkens bij Zuylestein weten er wél raad mee. Niet alle zoogdieren kunnen ze verteren: met name de onrijpe eikels zijn vanwege de aanwezige tannines (looizuur) giftig voor schapen, geiten, paarden en koeien . Varkens en wilde zwijnen kunnen ze alleen eten als onderdeel van een gevarieerd dieet met regenwormen, pissebedden, slakken en der...

  Je zou kunnen zeggen dat Nederland een netwerk heeft van natuurgebieden (Natuurnetwerk Nederland) en daarnaast nog een fijnmazig maar uitgebreid natuurnetwerk van alle bermen, slootkanten, akkerranden en dergelijke. Maar er is ook nog een nóg fijnmaziger netwerkje, en dat is het netwerk van de spleten tussen de stoeptegels. Laatst was er een onderwerp op de radio (Vroege Vogels) over deze stoeptegelspleetplanten. Ze zouden belangrijk kunnen zijn als voedselplant en nectarplant voor insecten in de stad, en ze zouden kunnen helpen om het water tijdens hoosbuien in de bodem te laten zakken, omdat ze met hun wortels de grond losser maken. Stoeptegelspleetplanten zijn er tegenwoordig meer dan vroeger, en dat heeft een reden. Glyfosaat is een onkruidbestrijdingsmiddel dat vroeger veel werd gebruikt om stoepen te ontdoen van onkruid, maar het is giftig en hoogstwaarschijnlijk ook kankerverwekkend voor mensen en onder druk van de publieke opinie is het grotendeels verboden. Helaas moge...

  Wees gerust, de eikenprocessierupsen zijn er nu niet. Ze zijn hooguit nog piepkleine minirupsjes die in hun eitje de lente afwachten. Enkele zijn wellicht onder de grond in winterslaap. De foto dateert van begin juni, toptijd voor de rupsen met hun jeukende haartjes. Ook ik had er dit jaar last van, toen ik een keer op mijn sandalen een boswandeling was gaan maken. Dat was een beetje dom. Hoewel ik deze bermberichtjes in de herfst schrijf, en de rupsenpiek al ver achter ons ligt, leek het me goed om toch even stil te staan bij het grote belang van natuurlijke bermen voor de bestrijding van de eikenprocessierups. Dat zit zo. In de natuur gaat niks verloren. Waar rupsen in groten getale voorkomen verschijnen rupsen-eters die van deze eiwitrijke hapjes profiteren. Onze vogels hebben geleerd om ze te eten. Daarom helpt het ook om nestkastjes op te hangen. Aan de Nieuwe Steeg in Leersum zijn afgelopen voorjaar nestkastjes opgehangen, er was dit jaar veel minder overlast van de rup...

Al sinds de intelligente lockdown van half maart werk ik vanuit huis. Ik heb een baan in het onderwijs, en waar ik normaal gesproken mijn lichaamsbeweging wel krijg (trap op, trap af, andere gebouw, ...) zit ik nu thuis de hele dag achter mijn laptop. Rare uitdrukking trouwens. Afijn. Ik zit thuis en moet uitkijken voor de corona-kilo’s. Al sinds het begin van de intelligente lockdown probeer ik daarom elke dag een corona-ommetje te maken door mijn dorp. De laatste maanden staat dat in het teken van de bermen. Ja, ik ben het, die rare mevrouw die speurend langs de bermen loopt op zoek naar iets bijzonders, die af en toe met haar telefoon een foto maakt van een bloem of beest. Mijn dagelijkse portie beweging, en mijn dagelijkse portie natuur. De bermen zijn op z’n mooist in mei en juni, wanneer de meeste bloemen bloeien. Maar zelfs nu, half oktober, valt er nog veel te ontdekken. Naast alle mooie zaden en vruchten en herfstbladeren in fraaie kleuren zijn er zelfs nu nog bloemen te b...

  Het zeepkruid ( Saponaria officinalis ) is een inheemse, overblijvende plant uit de anjerfamilie. De wortels bevatten saponine, een zeep-achtige stof die gaat schuimen bij contact met water. De bloeitijd loopt van mei tot en met oktober en de plant komt ook in onze bermen voor. De foto is genomen op de Wildbaan in Leersum. Een aftreksel van de wortels van deze plant werd vroeger gebruikt om de was te doen, en ook wel als handzeep en als shampoo: het lost vet op. Ik meende te hebben gehoord dat de Romeinen bij hun verovering van grote delen van Europa het zeepkruid vanuit Italië zouden hebben meegenomen en in het hele Romeinse Rijk hebben ingevoerd, zodat ze het ook hier binnen handbereik hadden. Even zoeken op Internet levert echter niks op. Wel dat de wortels van zeepkruid al sinds de prehistorie worden gebruikt, maar niks over de Romeinen als verspreider van de plant. Er is zelfs een bron die beweert dat zeep een uitvinding is van de Germanen, en dat de Romeinen het gebruik...

  Irritant he, als je in de tuin hebt gewerkt of in de natuur hebt gewandeld, en je merkt dat er aan je sokken, of aan je trui allemaal zaden vastgehaakt zijn. De ultieme aanhaker is de grote klis (foto, berm Boerenbuurt), met z’n grote bolvormige vruchten met weerhaakjes. Maar ook andere soorten kunnen er wat van: nagelkruid, wilde peen, wilde tijm. De haakjes zijn bedoeld om de zaden te helpen zich te verspreiden. Als zaadje kun je maar beter een stuk uit de buurt van je moeder kiemen en vestigen, want anders moet je met je moeder, én al je broertjes en zusjes concurreren om licht, water en voedingsstoffen. Daarom hebben sommige zaden pluisjes om te zweven (paardenbloem), draaien ze als helikoptertjes (esdoorn), of zitten ze in een sappige verpakking om door vogels te worden opgegeten en elders te worden uitgepoept (bessen). Andere zaden worden meegenomen en verstopt als wintervoorraad door gaaien of eekhoorns (hazelnoten, eikels). Maar sommige liften mee in de vacht van dieren...

  “Dat van die biobrandstof, dat moet je uitleggen” zei Bram Mabelis, ecoloog uit Amerongen, die zich al sinds de jaren ’70 inzet voor ecologisch bermbeheer. Oké, daar gaat ie dan. Er zijn ruwweg drie soorten energie. Fossiele energie, energie uit biomassa, en andere hernieuwbare energie (uit wind, zon, water en aardwarmte). Maar uiteindelijk komt bijna alle energie op aarde van de zon. Alleen planten kunnen met hun bladgroenkorrels zonne-energie “vangen” en omzetten in organische stoffen als vetten en suikers. Daarbij halen ze CO2 uit de lucht. Fossiele energie, op basis van aardolie, aardgas en steenkool, is energie die miljoenen jaren geleden door planten is opgeslagen: fossiele zonne-energie. Hernieuwbare energie komt rechtstreeks van de zon, via zonnepanelen, maar ook windmolens en waterkrachtcentrales draaien uiteindelijk op zonne-energie, omdat de zon ervoor zorgt dat wind ontstaat en dat water van de oceaan verdampt en als regen in de bergen neerkomt. Planten leggen dus zon...

  Het gaat slecht met onze insecten. Gelukkig is er de laatste tijd steeds meer aandacht voor bloemen die goed zijn voor bijen en vlinders. Op veel plekken in Nederland worden de bermen ingezaaid met bloemenzaad om de insecten te helpen. Vaak zijn deze bermen kleurrijk en voor een leek prachtig om te zien, maar helpen dit soort kleurige ‘carnavalsmengsels’ de insecten ook echt? De commercie was er als de kippen bij om van deze trend te profiteren. Er zijn veel mengsels op de markt met allerlei uitheemse soorten (de Vlinderstichting noemt dit carnavalsmengsels), die wel een mooi en kleurrijk beeld geven, maar veel wilde bijen en vlinders hebben er weinig aan. Ook veel planten die verkocht worden in tuincentra zijn geselecteerd op mooie grote bloemen, maar hebben vaak weinig stuifmeel en nectar. Nee, dan de oude vertrouwde paardenbloem. Paardenbloemen zijn heel belangrijk voor vlinders en bijen, ze hebben de insecten meer te bieden dan menige plant uit een gezaaid ‘wilde bloemenmengs...

  Onze supermarkt had ze in de aanbieding. Dan duurt het niet lang voor een deel ervan in de berm terechtkomt. Helaas vormen deze blikjes een aanzienlijk deel van ons zwerfafval. Tijdens World Cleanup day op 19 september stond voor het tweede jaar op rij Red Bull op nummer 1 van de meest gevonden items. Marlboro stond op nummer 2, Mc Donald’s op 3 en Heineken is gezakt van de tweede naar de vierde plaats. Schande dat deze ongezonde troep geproduceerd en aan onze jongeren verkocht mag worden! En jammer dat dankzij Red Bull blikjes en ander zwerfafval het bermmaaisel moet worden afgevoerd en niet zomaar bijvoorbeeld gecomposteerd kan worden. Wat mij betreft komt er een suikertaks op dit soort frisdrank en statiegeld op de blikjes. In Finland en de Scandinavische landen hebben ze dat al lang en je ziet er daardoor nooit meer blikjes in de berm. Wanneer volgt Nederland dit voorbeeld?

  Gisteren heb ik de documentaire David Attenborough: A Life On Our Planet gezien. Sir David Attenborough (93) laat daarin aan de hand van zijn leven en werk zien hoe geweldig mooi de natuur is - of was; hoe destructief wij als mensen ermee zijn omgegaan; welke rampen ons te wachten staan als we op dezelfde voet door blijven gaan (denk dode koraalriffen, gesmolten ijskappen, en in dorre savanne veranderd tropisch regenwoud); en – om ons niet helemaal depressief en verdrietig achter te laten – hoe we het tij nog kunnen keren. Volgens Attenborough is dat door alleen nog maar hernieuwbare energie te gebruiken (wind, zon, water, aardwarmte), door geen of veel minder vlees te eten, door op een andere manier ons voedsel te verbouwen (Nederland wordt als voorbeeld genoemd vanwege de hoge opbrengst per hectare), en door  rewilding , letterlijk betekent dat her-wilderen. Dat laatste kan door grote gebieden aan de natuur terug te geven en er de natuurlijke processen hun gang te laten ga...

  Dé inwoner bestaat niet. Wat de één geweldig vindt, vindt de ander vreselijk. Je ziet het ook in de voortuintjes. De een bestraat de hele voortuin of legt er kunstgras in, de ander leeft zich uit op een veelheid aan planten, en een derde laat het groen verwilderen zonder er naar om te kijken. Op 31 juli plaatste de gemeente Utrechtse Heuvelrug een bericht op Facebook met de volgende tekst: “In Amerongen, Doorn en Leersum wordt op bepaalde plekken minder vaak gemaaid. Dit vergroot de biodiversiteit en biedt meer eten en schuilmogelijkheden voor insecten, vogels en andere dieren. Het ziet er ook natuurlijker uit. Het extensief maaibeleid wordt nog niet overal toegepast. Voor de veiligheid van het verkeer mag het groen rondom kruispunten niet te hoog worden. Ook mag het groen niet te veel overhangen omdat het anders voor voetgangers en rolstoelen minder toegankelijk wordt. In het najaar volgt een evaluatie van het maaibeleid.” Er kwamen enkele positieve reacties, zoals deze: “Wie i...

  Het lijkt een simpel sommetje: minder vaak maaien = geld besparen. Maar is dat ook echt zo? Wat ecologisch tuinieren en ecologisch bermbeheer in ieder geval  niet  is, is achterover leunen en de hand op de knip houden. Iedereen kent wel een plek die niet onderhouden wordt. Als je niks doet wordt het vroeg of laat een bos. Op de foto een stuk van het voormalige hotel Vogelesang aan de Rijksstraatweg in Leersum. De berken staan er metershoog. Ook aan de overkant, op de hoek Rijksstraatweg-Hoflaan bij het voormalige pand van Caravancentrum Heuvelrug groeit het helemaal dicht. De goedkoopste vorm van bermbeheer schijnt klepelen te zijn, waarbij een zware machine het gras – maar ook veel dieren, eitjes, bloemen en zaden – in stukjes hakt. Bij gazonbeheer gaat het iets subtieler, maar nog steeds wordt tientallen keren per jaar alles kort gemaaid en sneuvelt menig beestje. Bij ecologisch bermbeheer wordt minder vaak gemaaid, maar er moet ook anders worden gemaaid. Het maaisel ...

  Tussen mijn huis en de supermarkt kom ik langs de Schermerij (Torenzichtlaan, Leersum). Om het gebouw heen is een tuintje aangelegd, met wat heesters en kruiden. Vanmiddag scheen even het zonnetje en zag ik daar ineens deze hommel. Het is waarschijnlijk een jonge koningin van de Aardhommel. Ze heeft haar ouderlijk nest verlaten, gepaard, en gaat straks op zoek naar een holletje in de grond om te overwinteren. Volgend voorjaar zal ze dan haar eigen hommelnest stichten. Nu de temperatuur nog hoog genoeg is, scharrelt ze nog wat lekkere nectar en stuifmeel bij elkaar om aan te sterken en met een kleine vetreserve de winter te kunnen overleven. Er bloeit niet veel meer, maar deze struik stond nog volop in bloei, en zo te zien is er ook nog genoeg stuifmeel: de hommelkoningin ziet wit van de stuifmeelkorrels! Als ze straks naar een andere bloem vliegt, kan ze die bloem bestuiven met dit stuifmeel. Zo werken bloemen en bestuivers samen: de bloem lokt de hommel met nectar en stuifmeel...

  In mijn vorige stukje stelde ik een vraag met de volgende vier antwoorden: A)     Met brandnetels kun je heerlijke brandnetelsoep of stamppot maken voor weinig geld B)     Brandnetels zijn een rijke voedselbron voor rupsen van allerlei dagvlinders C)     Brandnetels groeien vooral op voedselrijke grond D)     Waar brandnetels groeien is het arm aan plantensoorten. Alle antwoorden zijn goed. Hieronder volgt een toelichting. Jonge scheuten van de brandnetel zijn lekker in de soep of stamppot, en sommige mensen gebruiken ze voor thee. Brandnetelthee kun je ook gewoon in de winkel kopen. Als brandnetel verhit wordt prikken de brandharen niet meer, zelfs overgieten met kokend water maakt ze ongevaarlijk. Pluk de jonge topjes met steel en al (ca. 5 cm van de bovenkant), in de lente vóór de bloei. Gebruik daarbij tuinhandschoenen, want ook op de stengel zitten brandharen. Of pluk later op plekken waar de brandnetel ...

  Wat heeft brandnetel (zie foto) te maken met arm en rijk? A)     Met brandnetels kun je heerlijke brandnetelsoep of stamppot maken voor weinig geld B)     Brandnetels zijn een rijke voedselbron voor rupsen van allerlei dagvlinders C)     Brandnetels groeien vooral op voedselrijke grond D)     Waar brandnetels groeien is het arm aan plantensoorten. Vroeger dacht ik dat een voedselrijke bodem goed is voor de natuur. We kopen bemeste tuinaarde, en Pokon, de bos bloemen krijgt snijbloemenvoeding en in tuinprogramma’s is men in de weer met stalmest en compost. Logisch toch dat planten voeding nodig hebben? Inderdaad hebben planten naast water en licht ook nutriënten nodig zoals stikstof en fosfor. En het klopt ook dat ze er harder van gaan groeien. Maar in de natuur concurreren de snelgroeiende sterke planten, zoals brandnetel, de andere planten weg. Als je wilt tuinieren met bemeste grond zul je dus moeten blijve...